Geld verdienen met denken, maken, of zorgen. Van die beroepen staat denkwerk het hoogst op de ranglijst. De Britse journalist David Goodhart schreef er vorig jaar een boek over: Heart Head Hand, The Struggle for Dignity and Status in the 21st Century. Hij pleit daarin voor een herwaardering van maak- en zorgberoepen, die volgens hem onmisbaar zijn voor onze meritocratische samenleving: het maatschappijmodel waarin de positie van mensen is gekoppeld aan hun verdiensten, en niet aan bijvoorbeeld aan de status van familie of geld- of grondbezit. Volgens Goodhart wordt intelligentie in onze maatschappij overschat, zo schrijft hij: “Eén vorm van menselijke bekwaamheid – cognitief-analytische vaardigheid – is de gouden standaard geworden van menselijke waarde.”

Nog niet zo lang geleden was dat anders, volgens hem. Zeventig jaar geleden werden eigenschappen als integriteit, ervaring, moed en gezond verstand net zozeer gewaardeerd en kon je ook werk vinden als je zonder diploma van school kwam. Hij pleit onder andere voor een verhoging van het minumumloon.

Stratenmakers: keihard nodig

De meritocratie waardeert inderdaad hoofdarbeid veel meer dan handarbeid, volgens Evelien Tonkens, hoogleraar Burgerschap en Humanisering van de Publieke Sector aan de Universiteit voor Humanistiek. “Maar de overwaardering van kennis komt niet alleen door de meritocratie. Vóór de meritocratie, in de 19e eeuw, had de arbeider immers ook geen hoge status. Toen was er ook een enorm verschil in aanzien tussen rijke en arme mensen. Alleen: vroeger was het zo dat rijke mensen niet veel hoefden te doen om aanzien te genieten. Nu hebben ze een opleiding genoten en moeten ze hard werken voor hun geld.”

Wat ze beiden wél concluderen: de meritocratie werkt nog niet optimaal. “Niet alleen speelt achtergrond nog steeds een belangrijke rol, zie de televisieserie Klassen” zegt Tonkens, “maar ook waardeert de CITO-eindtoets kwaliteiten van verzorgenden, stratenmakers en electriciens nauwelijks, terwijl we die mensen wel keihard nodig hebben. We zouden een tweede CITO-eindtoets moeten hebben die ook praktische vaardigheden waardeert.”

Van advocaat naar bakker

Cognitieve vaardigheden worden dan hoog gewaardeerd, dat hoeft niet automatisch te betekenen dat de inkomsten en sociale status die ermee gepaard gaan genoeg voldoening geven in het leven. Zo kwam herstelcoach Esterelle van Zanten erachter dat het werk in de commerciële sector haar op een gegeven moment ging tegenstaan: “Ik heb bedrijfseconomie gestudeerd en altijd commercieel complexe accountmanagement-functies gehad. Banen met heel veel werkdruk, erg prestatiegericht. Toen ik kinderen kreeg, merkte ik dat ik niet meer in die wereld paste. Dat altijd maar moeten scoren, daar bleek ik te gevoelig voor geworden.”

Het gaf haar een eenzaam gevoel, waardoor ze besefte dat ze meer wilde betekenen voor mensen die zich ook eenzaam voelen. Inmiddels werkt ze als herstelcoach en voorlichter. “Ik help mensen die een bepaalde afhankelijkheid hebben of daarvan herstellende zijn, bijvoorbeeld van alcohol. In de mentale zorg ben je goed genoeg zoals je bent. Een verademing vond ik dat. De status binnen een bedrijf, hoeveel je verdient, in wat voor auto je rijdt: het viel allemaal weg en er kwam sociaal respect voor terug. Wat me voldoening geeft, is dat mijn cliënten beetje bij beetje trots worden op wie ze zijn. Ik probeer ze te begeleiden naar vrijheid. Vrijheid van hun afhankelijkheid aan bijvoorbeeld een verslavend middel, maar ook vrijheid in denken, in doen. Het gaat diep. Het maakt dat ik me maatschappelijk betrokken voel, een enorm gevoel voor zingeving geeft dat.”

Goodhart verwacht dat er, net als Esterelle, meer ‘kennismensen’ zullen overstappen naar de zorg, omdat er als gevolg van vergrijzing nog grotere tekorten zullen ontstaan. Ook denk hij dat door de opkomst van kunstmatige intelligentie meer kenniswerkers gedwongen zullen worden hand- en hartgericht werk te zoeken, omdat kunstmatige intelligentie voor kenniswerkers zal betekenen wat automatisering voor fabrieksarbeiders heeft betekend. In een interview in de Volkskrant voorspelt hij: “De mensen die nu advocaat of accountant zijn zullen dementieverplegers worden, of buschauffeur, of ze gaan een ambacht uitoefenen, ze worden warme bakker of gaan bier brouwen.”